Giáo Trình Cơ Sở Văn Hoá Việt Nam

 một chế độ giáo dục quân sự nghiêm 
khắc. Cư dân ở thành bang ấy sản xuất, buôn bán đồng thời ăn cướp, bành trướng lãnh 
thổ. Đế quốc Hy lạp và sau đó là đế quốc La mã trong lịch sử cổ đại phương Tây là 
những đế quốc giàu có, văn minh với lãnh thổ mênh mông. Trong những thành bang ấy 
xuất hiện một đội ngũ trí thức quan tâm đến chính trị, triết học, pháp luật, khoa học, 
văn học và nghệ thuật. Quyền tư hữu, giao kèo (contrat) trong làm ăn buôn bán, thị 
trường làm ăn buôn bán và giá cả thị trường, là cống hiến của những thành bang ven 
"hồ Hy lạp" cho sự phát triển của văn minh phương Tây, khiến cho châu Âu có thể 
khắc phục được "phương thức sản xuất châu Á" tiềm tàng trong các rợ xâm lăng và tàn 
phá đế chế Lamã. b). Trong khi đó thì văn hóa phương Đông cho đến cuối thế kỷ XIX 
- đầu thế kỷ XX được xây dựng trên cơ sở nông nghiệp trồng trọt trên lưu vực của 
những con sông lớn. Thủ công nghiệp chỉ là nghề phụ thuộc, phụ thuộc vào nông 
nghiệp và nông thôn. Thương nghiệp bị cọi là một nghề "trục mạt" (đuổi theo cái 
ngọn) so với "dĩ nông vi bản" (lấy nông làm gốc). Ở phương Đông, công xã thị tộc 
đựơc bảo lưu trong xã hội có giai cấp và tàn tích của công xã thị tộc tồn tại hết sức lâu 
dài. Việc không phá vỡ công xã thị tộc, mà bảo lưu nó trong lòng các xã hội có giai 
cấp là điểm quan trọng nhất quy định những hệ quả văn hóa của phương Đông, cũng là 
bí mật đầu tiên của hình thái kinh tế - xã hội thường được gọi một cách ước lệ là thuộc 
phương thức sản xuất châu Á41. 
41 Phương thức sản xuất châu Á (tiếng Anh: the asiatic mode of production; tiếng Pháp: 
mode de production asiatique) – khái niệm sử học – xã hội học do Karl Marx đề ra. 
Karl Marx đã đi sâu nghiên cứu đặc điểm của xã hội phương Đông và đưa ra khái 
niệm này. Nói chung thì trong giai đoạn công xã nguyên thủy tan rã và chuyển sang xã 
hội có giai cấp, gia đình nhỏ ra đời và phát triển, công xã nông thôn dần dần thay thế 
cho công xã thị tộc. Công xã nông thôn khác công xã thị tộc do: các thành viên có 
quyền sở hữu đối với ruộng đất đựơc chia để tự cày cấy (trước đó, quyền sở hữu ruộng 
Lê Chí Dũng Khoa Ngữ văn 
Cơ sở văn hóa Việt Nam - 26 - 
Như vậy, phải chăng một trong những nguyên nhân gây ra sự cách biệt cơ bản 
của văn hóa phương Tây với văn hóa phương Đông - một bên là văn minh động, văn 
minh vật chất, một bên là văn minh tĩnh, văn minh tinh thần - là ở chỗ có hay không 
nhân tố khắc phục được phương thức sản xuất châu Á? 
II. VĂN HÓA VIỆT NAM. 
đất và kết quả lao động chung cho cộng đồng); công xã nông thôn không dựa vào 
huyết thống (thị tộc) nữa. Như vậy, có hai yếu tố sở hữu (tư hữu và tập thể) mâu thuẫn 
nhau, môi trường lịch sử cụ thể từng nơi quyết định yếu tố nào thắng. Riêng về loại 
hình công xã nông thôn ở châu Á, Karl Marx gợi ra những đặc trưng cơ bản này: quyền 
sở hữu ruộng đất là hoàn toàn thuộc công xã; cá nhân chỉ có quyền chiếm hữu và sử 
dụng; cuối cùng, quyền chiếm hữu bao trùm lên hết là của nhà vua ( hoàng đế) được 
thần thánh hóa. Một phần hoa lợi của công xã đóng cho nhà vua, vua ban một phần 
cống nạp đó cho quan lại. Vua có nhiệm vụ bảo vệ công xã, đất nước bằng quân sự, tổ 
chức làm những công trình công cộng lớn (thủy lợi, giao thông). Cá nhân không độc 
lập được với cộng đồng; mỗi cộng đồng (xóm làng, xã), là một đơn vị nông nghiệp – 
thủ công nghiệp tự cung tự cấp. Thành thị là nơi vua chúa ở và nơi tập trung buôn bán. 
Thủ công nghiệp bị lệ thuộc vào nông nghiệp ở các làng xã. Với những đặc điểm đó, 
xã hội có giai cấp và nhà nước đầu tiên ở phương Đông thuộc phạm trù hình thái kinh 
tế – xã hội chiếm hữu nô lệ, hay phong kiến, hoặc một hình thái kinh tế – xã hội riêng 
biệt nào khác? Đó là nội dung cơ bản của cuộc tranh luận rộng rãi trên phạm vi thế 
giới về vấn đề phương thức sản xuất châu Á ; cho đến nay cuộc tranh luận đó vẫn chưa 
kết thúc. 
Theo một quan niệm sử học ở Việt Nam thì vào thời Hùng Vương – An Dương 
Vương ở nước ta đã xuất hiện xã hội phân hóa giai cấp sơ kỳ với một hình thái kinh tế 
– xã hội đặc thù của phương Đông. Cơ sở là làng xã định cư dựa vào công xã nông 
thôn. Mỗi công xã nông thôn quy tụ một số gia đình trên một địa bàn nhất định, ở đó 
bên cạnh quan hệ láng giềng là quan hệ huyết thống (làng và họ). Quan hệ nô lệ chỉ 
phát triển đến một mức nhất định, không thành quan hệ chủ đạo. Trên nền tảng 
phương thức sản xuất châu Á, chế độ phong kiến dần dần hình thành và được xác lập 
vào thế kỷ XV. Tàn dư của phương thức sản xuất châu Á và cả của chế độ công xã 
nguyên thủy tồn taị trong chế độ phong kiến Việt Nam một cách dai dẳng, tồn tại ngay 
cả trong lòng của chế độ thuộc địa nửa phong kiến ở nước ta và ngày nay những tàn dư 
ấy vẫn còn gây ảnh hưởng tiêu cực đối với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa 
đất nước. 
Lê Chí Dũng Khoa Ngữ văn 
Cơ sở văn hóa Việt Nam - 27 - 
Học giả nổi tiếng người Anh Arnold Toynbee trong cuốn sách của mình A study 
of History 42 (Một công trình nghiên cứu về lịch sử) đã cho rằng trong lịch sử nhân loại 
từng tồn tại 34 nền văn minh, nhưng chỉ có 18 nền văn minh là chịu đựng được sự thử 
thách của thời gian và phát triển cho đến ngày nay; văn minh Việt Nam, văn minh 
Trung quốc, văn minh Triều Tiên, văn minh Nhật Bản là 4 nền văn minh Á Đông trong 
số 18 nền văn minh như vậy của loài người. 
1. Văn hóa Việt Nam từ cơ tầng văn hóa Đông Nam Á hội nhập vào văn 
hóa Đông Á. 
Việt Nam là một nước văn hiến với hàng ngàn năm tồn tại và phát triển. 
Nghiên cứu văn hóa Việt Nam, không thể không đặt nước ta trong bối cảnh 
Đông Nam Á. 
Đông Nam Á là một vùng, trong lịch sử xa xưa, bao gồm không gian ngày nay 
của các nước Đông Nam Á và miền nam Trung quốc bây giờ (lưu vực Nam sông 
Dương Tử (sông Trường Giang) đến biên giới của nước Đại Việt thời trung đại). 
Hầu hết các con sông lớn của Đông Nam Á đều bắt nguồn từ hai dãy núi 
Himalaya và Thiên Sơn. Lưu vực của những con sông ấy là những đồng bằng đầy phù 
sa, rất phì nhiêu. Thế nhưng, đặc trưng quan trọng của Đông Nam Á là có độ chênh 
lệch khá lớn giữa đồng bằng và miền núi, có độ chênh lệch tương đối nhỏ giữa đồng 
bằng và mặt biển. Đó là Đông Nam Á lục địa. Nhìn ra biển, chúng ta nhìn thấy một 
Đông Nam Á hải đảo. 
Việt Nam nằm trên bán đảo Đông Dương, chiếm trọn phần Đông của bán đảo 
này; tính chất bán đảo của nước ta rất nổi bật. Về mặt địa - văn hóa (géo - culture), 
bản sắc văn hóa Việt Nam là bản sắc bán dảo, tiếp nhận và tích hợp (intégration) cả 
ảnh hưởng lục địa, cả ảnh hưởng của hải đảo. Nói đúng hơn, theo cái nhìn địa - văn 
hóa, có thể thấy Việt Nam vùng văn hóa núi, vùng văn hóa đồng bằng và vùng văn 
hóa biển. Việt Nam, theo cái nhìn ấy, như một Đông Nam Á thu nhỏ. Tuy nhiên cần 
phải khẳng định rằng văn hóa Việt Nam là văn hóa nông nghiệp lúa nước. Văn minh 
nông nghiệp lúa nước cũng là đặc trưng của văn minh Đông Nam Á trước khi những 
nước này hội nhập vào văn minh thế giới. 
Trước khi Việt Nam xúc tiếp với văn hóa Trung Hoa và văn hóa Ấn Độ, người 
Việt Nam dần dần ý thức rằng văn hóa nước ta cần thiết phải tiếp nhận những mặt 
mạnh trong văn hóa của nước láng giềng "núi liền núi, sông liền sông", mặc dù văn 
hóa Trung hoa đến với nước ta trước và trong thời trung đại vừa bằng con đường bạo 
lực, vừa bằng sự giao lưu tự nguyện, các triều đại phong kiến Trung quốc từ nhà Tần 
42 Arnold Toynbee: A study of History, Oxford University Press and Thames Hudson 
Ltd, London, 1972. 
Lê Chí Dũng Khoa Ngữ văn 
Cơ sở văn hóa Việt Nam - 28 - 
đến nhà Thanh không bao giờ nguôi ngoai cái ý định đồng hoá văn hóa Việt Nam. 
Trong lúc người Việt Nam ngày càng đẩy mạnh giao lưu văn hóa với Trung Hoa, thì 
các tộc người khác ở Đông Nam Á chủ yếu tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ. 
Trong quá trình tiếp xúc với văn hóa Trung Hoa và văn hóa Ấn Độ, cơ tầng văn 
hóa Đông Nam Á dần dần bị giải thể cấu trúc, nhưng các " mảnh vụn" của nó được 
bảo lưu trong văn hóa dân gian; những "mảnh vụn” ấy làm nền tảng gìn giữ bản sắc 
văn hóa của các tộc người trong vùng như di sản chung của Đông Nam Á. Với những 
"mảnh vụn" ấy, bằng phương pháp phục nguyên, người ta có thể dựng lại mô hình văn 
hóa Đông Nam Á trước khi bị giải thể cấu trúc; mô hình này được thể hiện bởi 3 hệ 
thống chính: a). Tổ chức sản xuất và đời sống; b). Tổ chức thiết chế gia đình, làng, 
nước; c). các nghi lễ nông nghiệp, tín ngưỡng và các hình thức sinh hoạt văn hóa dân 
gian. 43 Phải chăng "một nền canh tác lấy lúa nước làm cơ sở, một cơ cấu làng xã gần 
như tự trị, một địa điểm tập trung dân bàn việc làng, {}, một tôn giáo phổ biến thờ 
cúng tổ tiên, m