Giáo Trình Cơ Sở Ngôn Ngữ Học

ặc các ngữ đoạn danh ngữ 
và các động từ hoặc các ngữ đoạn động ngữ. Đối với một số ngôn ngữ, chẳng hạn như tiếng Anh, điều này 
được thực hiện bằng việc phân tích chủ - vị. Đối với một số ngôn ngữ không có những sự phân biệt nhát cắt rõ 
ràng giữa các danh từ, động từ và giới từ, quả là có khả năng để nói các kí hiệu có nghĩa gì bằng việc phân 
tích cấu trúc của cái được gọi là các mệnh đề (propositions). Trong một sự phân tích như vậy, một kí hiệu được 
nhìn nhận như là một tác tử kết hợp với một hoặc nhiều tham tố (cũng là các kí hiệu) - thường là những tham 
tố định danh (các danh ngữ) - hoặc quan hệ những tham tố định danh với những yếu tố khác trong biểu thức 
đó (chẳng hạn như các ngữ đoạn giới từ hoặc các ngữ đoạn phó từ). Ví dụ, trong biểu thức “Bill gives Mary 
the book”, “gives” là một tác tử nối kết các tham tố “Bill”, “Mary” và “the book”. 
Liệu trong khi sử dụng cách phân tích chủ ngữ - vị ngữ hoặc cách phân tích mệnh đề, các nhà ngữ 
nghĩa học miêu tả thiết lập những lớp biểu thức (các lớp của những yếu tố có thể thay thế cho nhau với một 
dấu hiệu) và những lớp của những yếu tố với các từ loại truyền thống (chẳng hạn như các danh từ và các động 
Cơ sở ngôn ngữ học - 66 – 
Dương Hữu Biên Khoa Ngữ Văn 
từ) hay không. Các lớp nêu kết quả được định nghĩa như vậy trên cơ sở của cú pháp, và chúng còn có những 
vai ngữ nghĩa học; nghĩa là những yếu tố trong những lớp này thực hiện các chức năng ngữ pháp đặc thù, và 
trong khi làm như vậy, họ xác lập ý nghĩa bằng cách xác nhận, quy chiếu, tạo ra những sự khu biệt giữa các 
thực thể, các quan hệ, hoặc các hoạt động. Ví dụ, “hôn” thuộc về một lớp biểu thức với những yếu tố khác 
chẳng hạn như “đánh” và “nhìn”, cũng như về từ loại truyền thống “động từ”, trong đó nó là một phần của 
một tiểu lớp của những tác tử yêu cầu hai tham tố (một hành thể và một tiếp thể). Trong câu “Mary từng hôn 
John”, vai trò cú pháp của “hôn” sẽ quan hệ với hai hai tham tố định danh (“Mary” và “John”), trong khi đó 
vai trò nghĩa học của nó xác định một kiểu hoạt động. Tuy nhiên, không may cho ngữ nghĩa học miêu tả, quả 
thật nó không phải bao giờ cũng có thể dễ tìm thấy sự tương ứng một đối một của các lớp cú pháp với những 
vai ngữ nghĩa. Ví dụ, “John” có cùng vai trò nghĩa học - xác định một người - trong hai câu sau: “John dễ làm 
vui lòng” và “John ham muốn làm vui lòng”. Tuy nhiên, vai trò cú pháp của “John” trong hai câu lại khác 
nhau: trong câu đầu, “John” là tiếp thể của một hành động; trong câu sau, “John” lại là hành thể. 
Ngữ nghĩa học ngôn ngữ học cũng được sử dụng bởi những nhà nhân chủng học được gọi là 
ethnoscientists để xử lý cách phân tích ngữ nghĩa học hình thức (cách phân tích thành tố componential 
analysis) nhằm xác định các kí hiệu được diễn đạt như thế nào - thường là những từ đơn giản với tư cách là 
những yếu tố từ vựng được gọi là các từ vị (lexemes) - trong một ngôn ngữ có liên quan tới những sự tri nhận 
và tư duy của những người nói ngôn ngữ đó. Cách phân tích thành tố kiểm tra ý tưởng rằng các phạm trù ngôn 
ngữ ảnh hưởng hoặc xác định người ta nhìn thế giới như thế nào; ý tưởng này được gọi giả thuyết Whorf sau 
khi nhà ngôn ngữ học nhân chủng Mỹ Benjamin Lee Whorf, đề xướng nó. Trong cách phân tích thành tố, các 
từ vị có một phạm vi chung về ý nghĩa cấu thành nên một giới hạn ngữ nghĩa học (semantic domain). Một giới 
hạn như vậy được mô tả đặc điểm bằng những thuộc tính ngữ nghĩa khu biệt (những thành tố) phân biệt các từ 
vị riêng rẽ trong giới hạn này với nhau, cũng như bằng những đặc trưng được chia sẻ bởi tất cả các từ vị trong 
giới hạn. Sự phân tích thành tố như vậy chỉ rõ, ví dụ, rằng cái đó trong giới hạn “seat” ở tiếng Anh, “chair”, 
“sofa”, “loveseat” và “banch” có thể được phân biệt lẫn nhau theo cách thức mà người ta được điều tiết như 
thế nào và liệu có phải một sự hỗ trợ ngược được bao gồm hay không. Cùng lúc tất cả các từ vị này chia sẻ 
thành tố, hoặc thuộc tính chung về ý nghĩa “một cái gì đó để ngồi vào đó”. 
Các nhà ngôn ngữ học theo đuổi sự phân tích thành tố như vậy hy vọng xác định một tập hợp phổ 
quát về những thuộc tính ngữ nghĩa học như thế, từ đó vạch ra những tập hợp khác nhau về các thuộc tính mô 
tả đặc điểm những ngôn ngữ khác nhau. Ý tưởng về những thuộc tính ngữ nghĩa học phổ quát này đã từng 
được áp dụng đối với việc phân tích về những hệ thống của thần thoại và mối quan hệ thân tộc trong nhiều 
nền văn hóa bởi nhà nhân chủng học người Pháp Lévi-Strauss. Ông ta đã cho thấy rằng con người tổ chức các 
xã hội của mình và giải thích vị trí của mình trong những xã hội này theo những cách thức là, dù những sự 
khác biệt hiển nhiên, có những nét tương đồng làm nền có thể đánh dấu được. 
b. Ngữ nghĩa học lý thuyết. 
Những nhà ngôn ngữ học có tâm huyết với ngữ nghĩa học lý thuyết đang tìm kiếm một lý thuyết 
chung về ý nghĩa trong ngôn ngữ. Đối với những nhà ngôn ngữ học như vậy, được biết như là những nhà ngữ 
pháp sản sinh - cải biên, ý nghĩa là một phần của tri thức ngôn ngữ hoặc ngữ năng mà tất cả các con người sở 
hữu. Ngữ pháp sản sinh với tư cách là một mô hình của năng lực ngôn ngữ có một bộ phận âm vị học (hệ 
thống-âm thanh), một bộ phận cú pháp và một bộ phận ngữ nghĩa. Bộ phận ngữ nghĩa này, với tư cách là một 
phần của một lý thuyết sản sinh về ý nghĩa, được hình dung như một hệ thống của những quy tắc chi phối 
những kí hiệu có thể giải thích được được giải thích như thế nào và xác định rằng các kí hiệu (chẳng hạn như 
“Colorless green ideas sleep furiously”), mặc dầu là những biểu thức có tính ngữ pháp, lại vô nghĩa - tức là bị 
đóng khối và bị tắc nghẽn về phương diện ngữ nghĩa. Các quy tắc này cũng phải tính toán làm thế nào mà 
một câu chẳng hạn như “They passed the port at midnight” có thể có ít ra là hai cách giải thích. 
Ngữ nghĩa học sinh sản phát triển vượt ra khỏi những đề xuất giải thích khả năng sản sinh và hiểu 
những biểu thức mới của người nói nơi mà ngữ pháp hoặc cú pháp bị thất bại. Mục đích của nó là nhằm giải 
Cơ sở ngôn ngữ học - 67 – 
Dương Hữu Biên Khoa Ngữ Văn 
thích tại sao và như thế nào, ví dụ, một người hiểu trong khi nghe lần đầu câu “Colorless green ideas sleep 
furiously” là không có nghĩa, mặc dù nó tuân theo những quy tắc của ngữ pháp tiếng Anh; hoặc trong khi 
nghe một câu có hai cách giải thích có thể có (chẳng hạn như “They passed the port at midnight”), một người 
quyết định áp dụng ý nghĩa nào như thế nào. 
Trong ngữ nghĩa học sinh sản, ý tưởng này được phát triển ở chỗ tất cả thông tin cần để giải thích một 
kí hiệu về mặt ngữ nghĩa (thông thường là một câu) được chứa đựng trong cấu trúc ngữ pháp hoặc cú pháp sâu 
nằm bên dưới của câu. Cấu trúc sâu của một câu có liên quan đến các từ vị (được hiểu như những từ hoặc 
những yếu tố từ vựng bao gồm những chùm thuộc tính về ngữ nghĩa được lựa chọn từ tập hợp phổ quát về các 
thuộc tính ngữ nghĩa được đề xuất). Trên bề mặt của câu này (tức là, khi nó được nói ra), các từ vị này sẽ xuất 
hiện như những danh từ, những động từ, những tính từ, và những từ loại khác, nghĩa là như những yếu tố từ 
vựng. Khi câu này được lập thức bởi người nói, các vai trò ngữ nghĩa (chẳng hạn như chủ ngữ, bổ ngữ, vị ngữ) 
được gán cho các từ vị đó; người nghe nghe câu được nói ra này và giải thích những thuộc tính ngữ nghĩa học 
mà chúng có nghĩa. 
Liệu cấu trúc sâu và việc giải thích ngữ nghĩa có khu biệt với nhau hay không là một vấn đề đang 
bàn cãi. Tuy nhiên, đa số các nhà ngôn ngữ học sản sinh đều đồng ý rằng một ngữ pháp cần phải sản sinh ra 
tập hợp của những biểu thức được cấu tạo đúng về mặt ngữ nghĩa (semantically well-formed expressions) có 
thể có trong một ngôn ngữ đã cho, và ngữ pháp đó cần phải liên tưởng việc giải thích ngữ nghĩa với mỗi một 
biểu thức. 
Đề tài khác của cuộc tranh luận là liệu sự giải thích ngữ nghĩa cần phải được hiểu với tư cách là có cơ 
sở về mặt cú pháp hay không (tức là bắt nguồn từ cấu trúc sâu của câu); hay liệu nó có thể cần phải được nhìn 
nhận với tư cách là có cơ sở về mặt ngữ nghĩa. Theo Noam Chomsky, một học giả Mỹ có ảnh hưởng đặc biệt 
trong lĩnh vực này, thì nó là có thể - trong một lý thuyết có cơ sở về mặt cú pháp - đối với cấu trúc bề mặt và 
cấu trúc sâu để cùng nhau xác định sự giải thích ngữ nghĩa của một biểu thức. 
4. Ngữ nghĩa học đại cương. 
Tiêu điểm của Ngữ nghĩa học đại cương (general semantics) là người ta định giá các từ như thế nào 
và việc định giá đó ảnh hưởng hành vi của họ ra làm sao. Được khởi đầu bởi nhà ngôn ngữ học Mỹ gốc Ba 
Lan Alfred Korzybski và liên quan mật thiết với nhà ngữ nghĩa học kiêm chín