Chuyên đề Nhận diện dạng bài tập di truyền menđen và tương tác gen

CHUYÊN ĐỀ: NHẬN DIỆN DẠNG BÀI TẬP DI TRUYỀN MENĐEN 
VÀ TƯƠNG TÁC GEN
I.Phân dạng bài toán lai một cặp và lai hai cặp tính trạng
Bài toán thuận: Biết tính trội lặn hoặc KH của P. Xác định: KG, KH của F1 (F2)
Bước 1. Quy ước gen
Bước 2. Tìm KG của bố mẹ
Bước 3. Viết sơ đồ lai, xác định kết quả KG, KH
Bài toán nghịch: Đã cho biết tỷ lệ phân ly kiểu hình ở đời con
Bước 1. Biện luận, nhận dạng quy luật di truyền chi phối tính trạng
Bước 2. Quy ước gen
Bước 3. Xác định kiểu gen P
Bước 4. Viết sơ đồ lai kiểm chứng
II. Nhận dạng quy luật di truyền hai cặp gen chi phối hai tính trạng (lai 2 cặp tính trạng)
 	-TH 1: P thuần chủng giống nhau AABBxAABB hoặc aabbxaabbÞ F1 có đồng hợp (100% cùng tính trạng).
	-TH2: P thuần chủng khác nhau AABBxaabb Þ F1 có 2 cặp dị hợp AaBbÞ F2: KG: 1 : 2 : 2 : 4 : 1 : 2 : 1: 2 : 1; KH: 9 : 3 : 3 : 1.
	-TH3: Lai phân tích P AaBbxaabb Þ F1: tỉ lệ 1 : 1 : 1 : 1 (cả KG và KH)
 	 Lai phân tích P Aabbxaabb Þ F1: tỉ lệ 1 : 1 (cả KG và KH)
	 Lai phân tích P aaBbxaabb Þ F1: tỉ lệ 1 : 1 (cả KG và KH)
 -Và nhiều trường hợp khác là biến thể của các phép lai trên.
III. Phân biệt quy luật di truyền một hoặc hai cặp gen chi phối một tính trạng
 Lai 1 tính trạng có thể do một cặp gen hoặc hai hay nhiều cặp gen quy định
-Nếu một tính trạng do 1 cặp gen quy định thì có các trường hợp:
            + Tuân theo quy luật di truyền Menđen.
            + Hiện tượng trội không hoàn toàn.
            + Gen gây chết.
-Nếu một tính trạng mà do 2 cặp gen quy định Þ Tuân theo quy luật di truyền tương tác gen.
A.Trường hợp 1. Không phải lai phân tích
            Từ tỉ lệ phân tính về kiểu hình ở thế hệ con, xác định quy luật di truyền chi phối. 
1. Khi tổng số tổ hợp giao tử ≤ 4 ® tỉ lệ của di truyền mỗi gen quy định một tính trạng   
            + 3:1: quy luật di truyền trội lặn hoàn toàn (Theo định luật phân tính của Menđen).            + 1:2:1: quy luật di truyền trội không hoàn toàn (xuất hiện tính trạng trung gian do gen nằm trên NST thường hoặc giới tính.
            + 1:1 hoặc 2:1: hiện tượng gen gây chết.2. Khi tổng số tổ hợp giao tử > 4 ® tỉ lệ của tương tác gen
Trong đó, tổng có thể là 16 hoặc 8.
2.1. Tổng các tổ hợp giao tử bằng 16 (16 = 4 x 4 Þ mỗi bên bố mẹ cho 4 giao tử Þ bố mẹ dị hợp về 2 cặp gen Þ 2 cặp gen quy định 1 tính trạng Þ tương tác gen). Các tỉ lệ và quy ước gen như sau:
Bổ trợ 
AaBb x AaBb ® 9:3:3:1 (4 KH) ® 9A-B- : 3A-bb : 3aaB- : 1aabb
(9 tương tác hai trội : 3 trội cặp một : 3 trội cặp hai : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị khác nhau)
	 9:6:1(3 KH) ® 9A-B- : 3A-bb + 3aaB- : 1aabb
 (9 tương tác hai trội : 6 trội một cặp : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị ngang nhau)
	 9:7(2 KH) ® 9A-B- : 3A-bb + 3aaB- + 1aabb
	 (9 tương tác hai trội : 7 không tương tác; giá trị các alen khi không tương tác ngang nhau)
Át chế trội 
 	AaBb x AaBb ® 12:3:1 (3 KH) ® 9A-B- + 3A-bb : 3aaB- : 1aabb
 (A: át, a : không át; B : trội, b : lặn)
	 13:3 (2KH) ® 9A-B- + 3A-bb + 1aabb : 3aaB-
 (A: át, a : không át; B : trội, b : lặn nhưng biểu hiện gần giống trường hợp gen bị át chế )
Át chế lặn 
AaBb x AaBb ® 9:3:4 (3 KH) ® 9A-B- : 3A-bb : 3aaB- + 1aabb
 (A: không át, a : át; B : trội, b : lặn )
Cộng gộp không tích lũy các gen trội
	AaBb x AaBb ® 15:1 (2KH) ® 9A-B- +  3A-bb + 3aaB- : 1aabb
 (Xuất hiện gen trội cho KH gần giống nhau; không có gen trội cho KH khác)
Cộng gộp tích lũy các gen trội
 	AaBb x AaBb ® 1: 4 : 6 : 4 : 1 (5KH) ®1AABB : 2AABb + 2AaBB : 1AAbb + 4 AaBb + 1aaBB : 
 2Aabb + 2 aaBb : 1aabb 
 (Xuất hiện một gen trội cho KH khác hai, ba, bốn hoặc không xuất hiện gen trội)
2.2. Tổng tổ hợp giao tử bằng 8
            Tổng các tổ hợp giao tử bằng 8 (8 = 2 x 4 Þ một bên bố (mẹ) cho 4 giao tử Þ dị hợp 2 cặp gen, 2 cặp gen quy định tính trạng Þ tương tác gen).
            Các tỉ lệ và quy ước gen tương tự quy ước của trường hợp 16 tổ hợp giao tử.
            Các tỉ lệ thường gặp:
Bổ trợ
	AaBb x aaBb hoặc AaBb x Aabb ® 3:3:1:1 (3A-B- : 3A-bb : 1aaBb : 1aabb) 
 (3 tương tác hai trội : 3 trội cặp một : 1 trội cặp hai : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị khác nhau)
 	AaBb x Aabb ® 3:4:1 (3A-B- : 3A-bb + 1aaBb : 1aabb)
	 (3 tương tác hai trội : 4 trội một cặp : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị ngang nhau)
 AaBb x Aabb ® 3:5 (3A-B- : 3A-bb + 1aaBb + 1aabb)
	 (3 tương tác hai trội : 5 không tương tác; giá trị các alen khi không tương tác ngang nhau)
Át chế trội
 	AaBb x Aabb ® 6:1:1 (3A-B- + 3A-bb : 1aaBb : 1aabb)
	 (A: át, a : không át; B : trội, b : lặn)
	 ® 4:3:1 (3A-B- + 1aaBb : 3A-bb : 1aabb)
 	 (B: át, b : không át; A : trội, a : lặn)
 	 ® 7:1 (3A-B- + 3A-bb + 1aabb : 1aaBb)
 (A: át, a : không át; B : trội, b : lặn nhưng biểu hiện gần giống trường hợp gen bị át chế )
	 ® 5:3 (3A-B- : + 1aabb + 1aaBb : 3A-bb)
 (B: át, b : không át; A : trội, a : lặn nhưng biểu hiện gần giống trường hợp gen bị át chế)
Át chế lặn
	AaBb x Aabb ® 3:3:2 (3A-B- : 3A-bb : 1aaBb + 1aabb )
	 (A: không át, a : át; B : trội, b : lặn )
	 ® 3:1:4 (3A-B- : 1aaBb : 3A-bb + 1aabb)
 (B: không át, b : át; A : trội, a : lặn)
Cộng gộp không tích lũy các gen trội
	AaBb x Aabb 	 ® 7:1 (3A-B- + 3A-bb + 1aaBb : 1aabb)
	(Xuất hiện gen trội cho KH gần giống nhau; không có gen trội cho KH khác)
Cộng gộp có tích lũy các gen trội
	AaBb x Aabb ® 1 : 3 : 3 : 1 (1AABb : 2AaBb + 1 AAbb : 2Aabb + 1 aaBb : 1aabb)
 (Xuất hiện một gen trội cho KH khác hai, ba, bốn hoặc không xuất hiên gen trội)
B.Trường hợp 2: lai phân tích
            Tỉ lệ kiểu hình có thể thuộc các trường hợp sau:
1. Khi số tổ hợp giao tử là 2, tỉ lệ 1:1 thì đó là sự di truyền 1 tính trạng do 1 gen chi phối2. Khi số tổ hợp giao tử là 4  (4 = 1 x 4, một bên cho 4 giao tử => dị hợp 2 cặp gen => Tương tác gen)
 - Tỉ lệ  3:1 Thuộc 1 trong các trường hợp:   
+ Tương tác bổ trợ 9:7 (Vì AaBb x aabb ® 1AaBb : 1Aabb + 1aaBb + 1aabb 
 Þ 1 tương tác hai trội : 3 không tương tác ; giá trị các alen khi không tương tác ngang nhau)            + Tương tác át chế 13:3 (Vì AaBb x aabb ® 1AaBb + 1Aabb + 1aabb + 1aaBb
 Þ A: át, a: không át, B: trội, b: lặn nhưng biểu hiện gần giống trường hợp gen bị át chế)            + Tương tác cộng gộp 15:1 (Vì AaBb x aabb ® 1AaBb + 1Aabb + 1aaBb : 1aabb
 Þ Xuất hiện gen trội cho KH gần giống nhau; không có gen trội cho KH khác)
 - Tỉ lệ 1:2:1 Thuộc 1 trong các trường hợp:
            + Tương tác bổ trợ 9:6:1 (Vì AaBb x aabb ® 1AaBb : 1Aabb + 1aaBb : 1aabb 
 Þ 1 tương tác hai trội : 2 trội một cặp : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị ngang nhau)            + Tương tác át chế trội 12:3:1 (Vì AaBb x aabb ® 1aaBb : 1AaBb +1Aabb : 1aabb
Þ A: át, a : không át; B : trội, b : lặn)+ Tương tác át chế lặn 9:3:4 (Vì AaBb x aabb ® 1AaBb : 1aaBb + 1aabb : 1Aabb
 Þ A: không át, a : át; B : trội, b : lặn ) 
 -Tỉ lệ  1:1:1:1 Thuộc 1 trường hợp:  9:3:3:1 nhưng theo hai qui luật 
 Phân li độc lập: Vì AaBb x aabb ® 1AaBb : 1Aabb : 1aaBb : 1aabb
 1 hai trội : 1 trội cặp một : 1 trội cặp hai : 1 lặn hai cặp
	 Trong trường hợp này hai gen qui định hai cặp tính trạng
 Bổ trợ: Vì AaBb x aabb ® 1AaBb : 1Aabb : 1aaBb : 1aabb
 (1 tương tác hai trội : 1 trội cặp một : 1 trội cặp hai : 1 lặn hai cặp; hai cặp gen có giá trị khác nhau)
III. Nhận dạng quy luật di truyền 3 cặp gen chi phối hai tính trạng
	Khi có hai tính trạng mà xuất hiện các tỉ lệ như sau thì có 1 cặp gen qui định một tính trạng tuân theo qui luật phân li, tính trạng còn lại do 2 cặp gen qui định và chịu chi phối của qui luật tương tác gen:
 27 : 21 : 9 : 7 = (9 : 7) (3: 1)
27 : 18 : 3 : 9 : 6 : 1 = (9: 6 : 1) (3: 1)
27 : 9 : 9 : 3 : 9 : 3 : 3 :1 = (9: 3 : 3: 1) (3: 1)
27 : 9 : 12 : 9 : 3 : 4 = (9: 3: 4) (3: 1)
39 : 13 : 9 : 3 = (13: 3) (3:1)
36 : 9 : 3 : 12 : 3 : 1 = (12 : 3 : 1) (3: 1)
45 : 3 : 15 : 1 = (15 : 1) (3: 1)
Hoặc xuất hiện các tỉ lệ biến thể của chúng như :
15: 5: 3: 3 = (5: 3)(3: 1); 3: 3: 1: 1 = (3: 1)(1: 1)...
Cách giải:
-Bước 1: Xét riêng từng cặp tính trạng, xác định được một tính trạng di truyền tương tác, tính trạng kia do một gen quy định.
-Bước 2: Xét chung: tích xác suất chung bằng tích xác suất riêng của các nhóm tính trạng ® hai tính trạng đều phân li độc lập.
-Bước 3: Viết kiểu gen của P và viết sơ đồ lai.