Chuyên đề Dạng 1: Dùng phản ứng phụ để chuyển thành hỗn hợp phản ứng mới

Dạng 1: Dùng phản ứng phụ để chuyển thành hỗn hợp phản ứng mới.
Bài 1 : Hỗn hợp X gồm MgO, CaO, Mg và Ca. Hòa tan 21,44 gam hỗn hợp X bằng dung dịch HCl vừa đủ thu được 6,496 lít H2 (đktc) và dung dịch Y trong đó có 24,70 gam MgCl2 và x gam CaCl2. Giá trị của x là bao nhiêu?
Với bài tập bình thường chúng ta sẽ giải như sau:
Gọi số mol các chất MgO, CaO, Mg và Ca lần lượt là a, b, c, d mol
Ta có: = = 0,29 mol; = = 0,26 mol
Phương trình phản ứng xảy ra như sau:
MgO + 2HCl MgCl2 + H2O
CaO + 2HCl CaCl2 + H2O
Mg + 2HCl MgCl2 + H2
Ca + 2HCl CaCl2 + H2 
Từ đây ta có (1) 
Mặt khác khối lượng của hỗn hợp X là 21,44 gam nên:
40a + 56b + 24c + 40d = 21,44 (2)
Thế hệ phương trình (1) vào (2) ta có
40(d - 0,03) + 56b + 24(0,29-d) + 40d = 21,44
 56d + 56b = 15,68
Vậy d + b = 0,28
Hay = b + d = 0,28
Vậy x = mCaCl2 = 0,28x111 = 31,08 gam
Đáp số: 31,08 gam
Nhận xét: Với phương pháp này rõ ràng quá dài và quá nặng về mặt toán học và không nhiều học sinh có thể vận dụng để giải được.
Sau đây tôi dùng phản ứng phụ để chuyển từ 4 ẩn thành 2 ẩn đó là MgO và CaO.
 MgO, CaO, Mg, Ca MgO, CaO MgCl2 và CaCl2
 Hỗn hợp X Hỗn hợp Y
Như vậy nếu tính được khối lượng của Y thì việc giải bài tập này là rất đơn giản. Dựa vào bảo toàn khối lượng ta thấy
mY = mX + mO
Mặt khác dựa vào định luật bảo toàn elelectron ta có
Số mol electron mà kim loại nhường bằng số mol H+ nhận và cũng bằng số mol O nhận vậy ta có 
2H+ + 2e H2 O + 2e O2-
 0,58 0,29 0,58 0,29
Vậy mY = 21,44 + 0,29x16 = 26,08 gam
Mặt khác: = = 0,26 mol
 Vậy = = = 0,28 mol
nên x = mCaCl2 = 0,28x111 = 31,08 gam
Bài 2: Hỗn hợp X gồm Na, Ca, Na2O, CaO. Hòa tan hết 51,3 gam hỗn hợp X thu được 5,6 lít H2 (đktc) và dung dịch kiềm Y trong đó có 28 gam NaOH. Hấp thụ 17,92 lít khí SO2 (đktc) vào dung dịch Y thu được m gam kết tủa. Tính giá trị của m?
Phương pháp đại số: 
Gọi số mol các chất Na, Ca, Na2O và CaO lần lượt là a, b, c, d mol
Theo bài ra ta có: = = 0,25 mol; = = 0,7 mol
Ta có phương trình phản ứng:
Na2O + H2O 2NaOH 
CaO + H2O Ca(OH)2
Na + H2O NaOH + H2
Ca + 2H2O Ca(OH)2 + H2
Từ đây suy ra: hay (3)
Do khối lượng của X là 51,3 gam nên ta có:
23a + 40b + 62c + 56d = 51,3
Thế hệ (3) vào ta được
23(0,5 – 2b) + 40b + 62(0,1 +b) + 56d = 51,3
 56b + 56d = 33,6
Vậy b + d = 0,6
Hay = nCa + nCaO = b + d = 0,6 mol
Mặt khác nso2 = 0,8 mol
Tổng số mol OH- = nNaOH + 2x nCa(OH)2 = 0,7 + 0,6x2 = 1,9 mol
Vì > 2 nên sau phản ứng dung dịch có ion và ion OH- dư
Nên: n = nso2 = 0,8 mol
Phương trình tạo kết tủa:
Ca2+ + CaSO3 
0,6 0,8 0,6
Vậy m = 0,6x120= 72 gam 
Phương pháp dùng phản ứng phụ rồi quy ẩn:
Na2O, CaO, Na, Ca Na2O, CaO NaOH và Ca(OH)2
 Hỗn hợp X Hỗn hợp Y
2H2O + 2e 2OH + H2 O + 2e O2-
 0,5 0,25 0,5 " 0,25
Mặt khác mY = mX + mO Nên mY = 51,3 + 0,25x16 = 55,3 gam 
Mặt khác: số mol NaOH là 0,7mol nên số mol Na2O là 0,35 mol
 Vậy = = = 0,6 mol 
Tiếp theo ta sẽ giải tiếp như phần trên. 
nso2 = 0,8 mol
Tổng số mol OH- = nNaOH + 2x nCa(OH)2 = 0,7 + 0,6x2 = 1,9 mol
Vì > 2 nên sau phản ứng sẽ dung dịch sẽ có ion và ion OH- dư
Nên: n = nso2 = 0,8 mol
Phương trình tạo kết tủa:
Ca2+ + CaSO3 
0,6 0,8 0,6
Vậy m = 0,6x120= 72 gam 
Dạng 2: Quy ẩn hỗn hợp phản ứng sau đó dùng phản ứng phụ.
 Với dạng này ta sẽ giải quyết những bài tập có những phản ứng không hoàn toàn tạo ra nhiều chất sau đó có phản ứng thứ 2 để tạo ra hợp chất khác. Đặc biệt vận dụng trong những bài tập kinh điển về sắt như các bài tập sau: 
Bài 1: Nung nóng 18,9 gam Fe ngoài không khí sau một thời gian thu được m gam hỗn hợp X gồm Fe, FeO, Fe2O3 và Fe3O4. Hỗn hợp này phản ứng hết với dung dịch H2SO4 đặc nóng (dư), thu được 6,3 lít khí SO2 (sản phẩm khử duy nhất, ở đktc). Tính m?
Ta có sơ đồ phản ứng
Fe phản ứng với oxi cho 3 sản phẩm oxit và lượng sắt dư, sau đó hỗn hợp oxit này phản ứng với H2SO4 đặc nóng đưa lên Fe+3. Như vậy tất cả sẽ có 7 phản ứng xảy ra, việc giải bài toán theo phương pháp thông thường sẽ mất rất nhiều thời gian.
Với bài toán này tôi sẽ quy ẩn ở hỗn hợp X từ 4 ẩn về 2 ẩn: đó là oxi và sắt, phản ứng phụ là các phản ứng nhường electron và nhận electron.
Ta biết : mX= mFe +mO vậy nếu tính khối lượng oxi coi như bài toán đã được giải quyết. Phản ứng phụ tôi dùng ở đây là phản ứng nhường electron của Fe và phản ứng nhận electron của oxi và H2SO4 đặc.
Giải: Ta có , nFe = 0,3375 mol
Pư nhường e: Fe Fe3+ + 3e	
 0,3375 1,0125
Số mol e trao đổi: 1,0125mol
Pư nhận e thu gọn : O + 2e O2-
 a 2a a
 	+ 2e
 0,5625 0,28125
Vậy theo định luật bảo toàn e ta có: 1,0125 = 2a + 0,5625 a = 0,225 mol
Vậy m = 18,9 + 0,225x16 =22,5 (gam)
ĐS: 22,5 gam. 
Bài 2: Nung nóng m gam bột sắt ngoài không khí, sau phản ứng thu được 30 gam hỗn hợp X gồm Fe, FeO, Fe2O3 và Fe3O4. Hòa tan hết X trong dung dịch HNO3 loãng thu được 8,4 lít hỗn hợp khí Y gồm NO và NO2 có tỉ khối so với H2 là 19. Tính m ?
Nhận định:
Đây là một trong những bài tập được cho là bài tập “ kinh điển ” và là bài tập khó của đề thi đại học ở những trường lớn trước đây. 
Bài tập này có khá nhiều phương pháp để giải như bảo toàn khối lượng, bảo toàn nguyên tố kết hợp với phương trình phản ứng ....
Với sơ đồ phản ứng như sau:
Giải: Theo đề ra ta có: 
Hỗn hợp X quy về x mol Fe và y mol O: vậy chúng ta sẽ có 56x + 16y =30 (1)
Dùng phản ứng phụ ở đây là quá trình nhường electron của Fe và nhận electron của O và HNO3. Ta có quá trình nhường và nhận thu gọn sẽ là:
 Fe Fe3+ + 3e
 x 3x
 O + 2e O2-
 y 2y
 N+5 + 3e N+2(NO)
 0,5625 0,1875
 N+5 + 1e N+4(NO)
 0,1875 0,1875
Vậy theo định luật bảo toàn electron ta có: 3x = 2y + 0,5625 + 0,1875 
Hay: 3x – 2y = 0,75 (2)
Kết hợp (1) và (2) ta có:
Từ (1) và (2) ta có hệ 
Giải hệ trên ta có x = 0,45 và y = 0,3 
Như vậy nFe = 0,45 mol vậy m = 25,2 gam.
Đáp số: 25,2 gam
Bài 3: Hỗn hợp chất rắn X gồm Fe, FeO, Fe2O3 và Fe3O4 có khối lượng là 52,2 gam. Hòa tan hết X trong dung dịch HNO3 đặc, nóng. Sau phản ứng thu được 21,84 lít NO2 (sản phẩm khử duy nhất ở đktc) và dung dịch Y. Cô cạn Y được m gam chất rắn. Tính m ?
Nhận định:
- Có 4 phản ứng xảy ra nhưng chỉ có 2 dữ kiện
- Tính được m ta chỉ cần tính số mol của Fe trong hỗn hợp X
Với bài tập này chúng ta quy ẩn về Fe và O trong hỗn hợp X và phản ứng phụ ở đây là quá trình nhường electron của Fe và nhận electron của O và HNO3. 
Giải: Theo đề ra ta có: 
Gọi số mol Fe và O tương ứng trong X là x và y ta có: 56x + 16y = 52,2 (1).
Pư nhường e: Fe Fe3+ + 3e	
 x 3x
Pư nhận e thu gọn : O + 2e O2-
 y 2y y
 	+ 1e 	
 0,975 0,975
Vậy theo định luật bảo toàn e ta có: 3x = 2y + 0,795 (2)
Kết hợp (1) và (2) ta có x = 0,75 và y = 0,6375
Vậy m = 0,75x242 =181,5 gam.
Bài 4: Hòa tan hoàn toàn 7,52 gam hỗn hợp bột X gồm Fe, FeS và FeS2 trong dung dịch HNO3 đặc nóng sau phản ứng thu được 21,504 lít khí duy nhất ở điều kiện tiêu chuẩn và dung dịch Y. Cho Y tác dụng với dung dịch Ba(OH)2 dư sau phản ứng thu được m gam kết tủa. Tính m?
Nhận định:
 Với bài tập trên có tất cả 5 phản ứng xảy ra, X tác dụng với HNO3 cho một khí duy nhất và vì HNO3 đặc nóng nên khí thoát ra ở đây là khí NO2. Dung dịch Y chứa Fe3+ và SO42-, Y tác dụng với Ba(OH)2 sẽ cho 2 kết tủa BaSO4 và Fe(OH)3. Vậy chỉ cần tính được số mol Fe và S ta sẽ tính được m.
 Với bài tập này ta quy về hỗn hợp ban đầu chỉ chứa Fe và S, phản ứng phụ ở đây là quá trình nhường electron của Fe và S và quá trình nhận electron của HNO3. Vậy nên:
Giải: Đặt số mol của Fe và S lần lượt trong X là a và b : 56a + 32b = 7,52 (1)
 Pư nhường e: Fe Fe3+ + 3e	
 a 3a
 S S+6 + 6e
 b 6b
Pư nhận e thu gọn : N+5 + 1e N+4(NO2)
 0,96 0,96
Vậy theo định luật bảo toàn e ta có: 3a + 6b = 0,96 (2)
Kết hợp (1) và (2) ta có 
Từ đó: a = 0,06 và b = 0,13
Ta có phương trình ion thu gọn:
Fe3+ + 3OH- Fe(OH)3
0,06 0,06
SO42- + Ba2+ BaSO4
0,13 0,13
Vậy m = 0,06x107 + 0,13x233 = 36,71 gam .
Đáp số: 31,71 gam
 C. KẾT LUẬN
Trong khi giảng dạy bồi dưỡng học sinh giỏi và đặc biệt là ôn thi đại học tôi đã có rất nhiều trăn trở khi dạy những phần này. Học sinh thường gặp rất nhiều khó khăn trong định hướng để tìm ra cách giải và thường mắc phải những lỗi tính toán nên thường không đưa đến kết quả theo thời gian đã định. Sau nhiều lần định hướng theo phương pháp này tôi thấy học sinh vận dụng tốt, bài giải đơn giản và đặc biệt là bỏ được phần tính toán rất nhiều. Đó cũng là động lực để tôi hoàn thành đề tài này, rât mong nhận được sự quan tâm góp ý của các bạn đồng nghiệp./.