Sử dụng hệ thống câu hỏi để phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học môn lịch sử

g pháp học tập tích cực mà cụ thể là việc“Sử dụng hệ thống câu hỏi để phát huy tính tích cực của học sinh trong môn dạy học lịch sử”. Sau đây tôi xin trình bày một số giải pháp thực tế trong việc sử dụng hệ thống câu hỏi để phát huy tính tích cực cho học sinh trong việc dạy học lịch sử ở THCS.
1. Nêu câu hỏi đặt vấn đề:
1.1. Đối với giáo viên:
 - Trước khi bước vào bài mới, giáo viên nên nêu ngay câu hỏi định hướng nhận thức cho học sinh. Các câu hỏi nêu vấn đề đưa ra vào đầu giờ nhằm động viên sự chú ý, huy động các năng lực nhận thức của học sinh mà học sinh phải nắm. Đương nhiên, khi đặt câu hỏi không yêu cầu học sinh trả lời ngay mà chỉ sau khi giáo viên đã cung cấp đầy đủ sự kiện thì học sinh mới trả lời được.
 Ví dụ:
 * Khi dạy bài 5 “Công xã pa-ri 1871” (sách giáo khoa lịch sử 8, trang 35). Giáo viên nêu câu hỏi đầu giờ: Vì sao nói “Công xã Pa-ri là một hình ảnh thu nhỏ của nhà nước kiểu mới - nhà nước của dân, do dân, vì dân”? Để hiểu rõ vấn đề đó các em cần phải tự mình tìm hiểu kĩ vấn đề này, cách tốt nhất là tìm hiểu nguyên nhân, diễn biến rồi từ đó rút ra ý nghĩa của Công xã Pa-ri.
 * Hoặc khi dạy bài 7 “Các nước Mĩ La-tinh” (lịch sử lớp 9 sấch giáo khoa, trang 29) để phần chuyển ý sang mục II gây được sự chú ý cho học sinh chúng ta có thể nói: Trong cơn bão táp của cách mạng Mĩ La-tinh thì hình ảnh đất nước Cu-ba như một dãi lụa đào, đang bay lên giữa màu xanh của trời biển Ca-ri-bê với nắng vàng rực rỡ, đó chính là Cu-ba hòn đảo của tự do - hòn đảo anh hùng. Vậy hòn đảo anh hùng này đã tiến hành cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc như thế nào và công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Cu-ba đạt được kết quả gì? Chúng ta chuyển sang mục II “Cu-ba - Hòn đảo anh hùng”. 
 - Trong quá trình dạy học, chúng ta vẫn tuân thủ trình tự cấu tạo của sách giáo khoa, song cần khai thác nhấn mạnh, giúp học sinh trả lời câu hỏi nêu trên. Học sinh trả lời được câu hỏi này tức là đã nắm và hiểu được kiến thức chủ yếu của bài.
1.2. Đối với học sinh:
 Câu hỏi này là câu hỏi thường có tính chất bài tập, muốn trả lời phải huy động kiến thức cơ bản của toàn bài. Chính vì vậy học sinh phải chuẩn bị bài và trả lời trước các câu hỏi cuối mục ở nhà, chú ý tập trung cao độ theo dõi bài giảng, chọn lọc sự kiện được trình bày trên lớp.
2. Xác định mối liên hệ, xâu chuỗi giữa câu hỏi với các sự kiện, hiện tượng trong bài học:
 - Một trong những biện pháp sư phạm là xác lập mối liên hệ giữa câu hỏi các sự kiện, hiện tượng lịch sử trong bài.
 Ví dụ:
 * Sau khi học xong bài 27 “Cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân Pháp xâm lược kết thúc (1953 – 1954)” (lịch sử 9, trang 119), chúng ta có thể tổ chức trò chơi ô chữ để cho các em xâu chuỗi các sự kiện, hiện tượng lịch sử lại với nhau để các em khắc sâu hơn kiến thức và có hứng thú học tập thông qua các câu hỏi gợi ý.
 Hệ thống câu hỏi trò chơi như sau (Giáo viên dùng bảng phụ để trình bày):
 Câu 1. Tham dự Hội nghị (8/5/1954) phái đoàn Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hoà do ai làm trưởng đoàn?
 Câu 2. Đợt 1 của chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ, ta tấn công tiêu diệt toàn bộ phân khu Bắc và căn cứ nào của Pháp?
 Câu 3. Pháp xây dựng Điện Biên Phủ thành một tập đoàn cứ điểm mạnh nhất ở đâu?
 Câu 4. 9/1953 với quyết tâm gữ vững quyền chủ động đánh địch, ta đã đề ra kế hoạch tác chiến nào? 
 Câu 5. Kế hoạch nào của Pháp bị phá sản sau chiến dịch biên giới phía Bắc (1950)? Trang111- sách giáo khoa.
 Câu 6. Nhằm xoay chuyển cục diện chiến tranh, Pháp – Mĩ đã cử ai làm Tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương?
 Câu 7. Tên của một tướng Pháp đầu hàng cùng toàn bộ Ban tham mưu của mình vào 17 giờ 30 phút ngày 7/5/1954?
 Câu 8. Từ Khoá: Đây là tên của một hiệp định kí kết vào ngày lập lại hoà bình ở Đông Dương?
Đáp án các ô chữ:
P
H
Ạ
M
V
Ă
N
Đ
Ồ
N
G
H
I
M
L
A
M
Đ
Ô
N
G
D
Ư
Ơ
N
G
Đ
Ô
N
G
X
U
Â
N
R
Ơ
V
E
N
A
V
A
Đ
Ờ
C
A
X
T
Ơ
R
I
 Từ hàng dọc là : GIƠ-NE-VƠ
 Từ những kiến thức này được sắp xếp trình diễn trên bảng phụ để các em có thể quan sát được câu hỏi và hệ thống kiến thức, học sinh tự tìm ra câu trả lời, tìm ra mối liên hệ giữa chúng. Trong học sinh sẽ có cuộc tranh luận đâu là từ chìa khoá của ô chữ và học sinh sẽ phát hiện ra chìa khoá là “Giơ-ne-vơ”. Cách lập bảng như vậy hợp với cách sử dụng câu hỏi sẽ có hiệu quả không chỉ về kiến thức mà còn có tác dụng giáo dục, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, phát triển tư duy cho học sinh và giúp các em tránh nhàm chán trong tiết học.
 - Việc xây dựng bảng các sự kiện qua các câu hỏi trò chơi và mối liên hệ giữa chúng là một trong những biện pháp giúp học sinh nhớ ngay sự kiện cơ bản ở trên lớp, đồng thời kích thích tính tích cực học tập của các em.
3. Xây dựng hệ thống câu hỏi trên lớp:
 - Trong quá trình giảng dạy ở trên lớp, giáo viên còn phải biết đặt ra và giúp học sinh giải quyết các câu hỏi có tính chất nhận thức kiến thức. Một hệ thống câu hỏi tốt nêu ra trong quá trình giảng dạy phải phù hợp với khả năng của các em, kích thích tư duy phát triển. Đồng thời tạo ra mối liên hệ bên trong của học sinh và giữa học sinh với giáo viên. Tức là mỗi câu hỏi đưa ra, mỗi học sinh và cả giáo viên phải thấy rõ vì sao trả lời được? Vì sao không trả lời được? Câu hỏi quá khó hay chưa đủ sự kiện, tư liệu để các em trả lời.
 - Trong sách giáo khoa, thường sau mỗi mục, mỗi bài có từ 1 đến 3 câu hỏi, những câu hỏi này là cơ sở để giáo viên xác định kiến thức trong sách, đồng thời bổ sung để xây dựng hệ thống câu hỏi của bài. Câu hỏi phải có sự chuẩn bị từ khi soạn giáo án, phải có dự kiến nêu ra lúc nào? Học sinh sẽ trả lời như thế nào? Đáp án ra sao? Rõ ràng việc sử dụng câu hỏi trong dạy học còn là một nghệ thuật. Những câu hỏi đặt ra bắt buộc học sinh phải suy nghĩ, phải kích thích được lòng ham hiểu biết, trí thông minh, sáng tạo của học sinh. Đặc biệt là giúp học sinh yếu kém tích cực hoạt động và dần dần hình thành kiến thức cơ bản cho các em qua hệ thống câu hỏi, từ đó các em có hứng thú học tập và xây dựng bài hơn.
 - Thông thường trong quá trình giảng dạy chúng ta thường đặt ra nhiều loại câu hỏi, căn cứ vào tính chất, đặc điểm của các kiến thức lịch sử, chúng ta có các loại câu hỏi. Cụ thể như:
 * Loại câu hỏi về sự phát sinh các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà chúng ta thường hỏi về nguyên nhân, bối cảnh hay hoàn cảnh lịch sử của sự kiện, hiện tượng lịch sử và thường áp dụng cho đối tượng học sinh yếu kém.
 Ví dụ:
Nguyên nhân bùng nổ chiến tranh thế giới lần thứ hai (Bài 21, sách giáo khoa lịch sử 8, trang 105).
Nguyên nhân dẫn đến cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kì, Binh biến Đô Lương (Bài 21, sách giáo khoa lịch sử 9, trang 82-83).
 Loại câu hỏi này thường xuất hiện vào phần đầu bài giảng. Bởi vì bất kì một sự kiện, hiện tượng lịch sử nào đều xuất hiện trong hoàn cảnh lịch sử nhất định, đều có nguyên nhân phát sinh của nó. Đây cũng là một đặc điểm tư duy của lịch sử cần hình thành từng bước cho học sinh.
 * Loại câu hỏi về quá trình, diễn biến, phát triển của sự kiện hiện tượng lịch sử như diễn biến của các cuộc khởi nghĩa, diễn biến các cuộc cách mạng.
 Ví dụ:
Trình bày quá trình hoạt động của Nguyễn Ái Quốc trong thời gian ở Pháp (Bài 16, sách lịch sử 9, trang 61).
Hãy trình bày diễn biến chiến dịch Biên giới Thu - Đông 1950 (Bài 26, sách lịch sử lớp 9, trang 110).
 Tuy đây là câu hỏi ít suy luận song lại đòi hỏi trí nhớ, phải biết nhiều sự kiện địa danh, nhân vật để giúp học sinh phát triển trí nhớ nên cần phải chia câu hỏi thành nhiều câu hỏi nhỏ, đồng thời lập các bảng niên biểu, mối liên hệ giữa các sự kiện.
 * Câu hỏi nêu lên đặc trưng bản chất của các hiện tượng lịch sử, bao gồm sự đánh giá và thái độ của học sinh đối với các hiện tượng lịch sử ấy. Loại câu hỏi này thường dùng cho học sinh khá giỏi khi thảo luận để bổ trợ kiến thức cho các đối tượng yếu kém.
 Ví dụ:
Tại sao nói từ năm 1858 đến năm 1884 là quá trình triều đình Huế đi từ đầu hàng từng bước đến đầu hàng toàn bộ trước quân xâm lược? (Bài 25, sách lịch sử 8, trang 124).
Tại sao Nguyễn Tất Thành lại ra đi tìm đường cứu nước? Hướng đi của Người có gì mới so với các nhà yêu nước chống Pháp trước đó? (Bài 30, sách giáo khoa lịch sử 8, trang 148).
Tại sao nói, ngay sau khi ra đời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà lại ở vào tình thế “Ngàn cân treo sợi tóc”? (Bài 24, sách giáo khoa lịch sử 9, trang 96).
 Thường thì những câu hỏi này khó đối với học sinh, nó đòi hỏi các em phải biết phân tích, đánh giá, biết bày tỏ thái độ của mình đối với sự kiện, hiện tượng lịch sử. Học sinh rất ngại trả lời những câu hỏi này, tuy nhiên giáo viên cần kiên trì đưa thêm những câu hỏi gợi mở giúp các em trả lời câu hỏi của mình.
 Ví dụ:
Khi dạy bài 23-Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
 Câu hỏi nhận thức: Tại sao khi phát xít Nhật đầu hàng đồng minh, Đảng ta quyết định Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc?
 Câu hỏi gợi mở: Chủ trương khởi nghĩa vũ trang đề ra trong hội nghị TW lần thứ VIII (tháng 5/1941) là gì? Các yếu tố nào (về thời cơ cách mạng) đầy đủ ở nước ta lúc bấy giờ chưa?
 * Loại câu hỏi tìm hiểu kết quả, nguyên nhân dẫn đến kết quả đó và ý nghĩa lịch sử của sự kiện. Với dạng câu hỏi này cũng dùng cho đối tượng học sinh yếu kém để các em tự phát hiện và chiếm lĩnh được kiến thức cơ bản và giúp các em hoạt động liên tục trong quá trình học tập.
 - Lịch sử chính là quá trình phát triển liên tục, đan xen nhau giữa các sự kiện hoặc một hiện tượng hay một quá trình lịch sử nào đó. Cần cho học sinh thấy rõ được kết quả của sự vận động đó, nguyên nhân thắng lợi hay thất bại và ảnh hưởng của nó đối với quá trình phát triển lịch sử.
 Ví dụ:
Trình bày ý nghĩa lịch sử của cách mạng tư sản Pháp 1789-1794 (Bài 2, sách lịch sử 8, trang 17).
Em hãy nêu ý nghĩa của việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam 3/2/1930 (Bài 18, sách lịch sử 9, trang 71).
Ý nghĩa lịch sử và bài học kinh nghiệm của các cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kì và Binh biến Đô Lương (Bài 21, sách lịch sử 9, trang 82).
Trình bày ý nghĩa lịch sử và nguyên nhân thành công của Cách mạng tháng Tám năm 1945 (Bài 23, sách lịch sử 9