Sáng kiến kinh nghiệm Tìm hiểu và áp dụng phương pháp tích cực trong giảng dạy bộ môn sinh học

 Địa phương còn nghèo nên việc khuyến dạy và học chưa có nên chưa khích lệ được tinh thần dạy của giáo viên và học của học sinh.
- Trên đây là những vấn đề tác động làm hạn chế không nhỏ tới công tác nghiên cứu, dạy học và áp dụng phương pháp ở trên lớp mà tôi gặp phải.
B/ Đối với học sinh:
* Thuận lợi:
Phần lớn học sinh có ý thức trong việc học, hiếu động thích tìm tòi và khám phá khoa học, chủ động học hỏi, hứng thú với bộ môn. 
* khó khăn :
- Hầu hết các em có điều kiện hoàn cảnh khó khăn vì vậy điều kiện học tập bị hạn chế.
- Sách giáo khoa không đầy đủ, thiếu tài liệu sưu tầm nghiên cứu, thiếu phương tiện trực quan.
- Thời gian học tập ít vì các em phải giúp đỡ gia đình.
- Phong trào tự học chưa cao.
- Phụ huynh chưa tạo điều kiện quan tâm giúp đỡ học sinh đúng mực.
- Hầu hết học sinh coi bộ môn sinh học chỉ là môn phụ nên bị coi nhẹ. Nhưng khó khăn của học sinh cũng là bước cản không nhỏ đến chất lượng dạy và học của bộ môn. Đặc biệt là áp dụng phương pháp tích cực vào giảng dạy nên giáo viên phải là người gỡ bỏ và giúp học sinh khắc phục khó khăn đó, để thực hiện mục tiêu có hiệu quả.
Phần hai
Nội dung
Nội dung I : chuẩn bị của thầy và trò
1/ Chuẩn bị của giáo viên.
Muốn truyền đạt tốt kiến thức sinh học, và thu hút học sinh tìm hiểu khoa học người giáo viên phải làm tốt những điều sau đây:
- Giáo viên phải nắm vững mục tiêu chung của chương trình.
- Phải có kiến thức môn sinh học.
- Phải có kiến thức chung phong phú.
- Phải nắm vững đối tượng dạy học.
- Ngôn ngữ của thầy phải trong sáng, giàu hình ảnh, diễn đạt rõ ràng mạch lạc.
- Có kỹ năng thực hành vững vàng.
- Soạn bài đầy đủ, chi tiết trước khi lên lớp, xác định kiến thức cơ bản, trọng tâm cần truyền đạt.
- Chuẩn bị kỹ hệ thống câu hỏi phù hợp với học sinh.
- Chuẩn bị kỹ đồ dùng trực quan, thực hành, thí nghiệm theo yêu cầu của tiết dạy, gây hứng thú, say mê bộ môn cho học sinh.
- Tìm những bài tập trắc nghiệm, câu hỏi tự luận, bài tập thực hành, bài tập vận dụng để đánh giá học sinh taị lớp.
2/ Chuẩn bị của học sinh:
Trong nghiên cứu, tìm tòi và khám phá kiến thức sinh học phải đảm bảo những điểm tối thiểu sau:
- Có đầy đủ sách giáo khoa.
- Có tinh thần say mê, hứng thú bộ môn.
- Phải tập trung phát huy năng lực học tập, chủ động sáng tạo, tích cực xây dựng bài.
- Về nhà phải tự học và tự nghiên cứu.
- Biết vận dụng kiến thức đã học vào làm thí nghiệm, thực hành và vận dụng vào cuộc sống.
- Tập trung cao độ vào quan sát thực hành, thí nghiệm mô hình tranh, ảnh để hiểu bài ngay tại lớp. 
- Có kỹ năng phân tích, so sánh, kỹ năng quan sát, kỹ năng sử dụng đồ dùng, sưu tầm tranh ảnh, vật mẫu để phục vụ bài học.
- Biết tự kiểm tra đánh gía và so sánh.
3/ Chuẩn bị chung:
Để thực hiện hoàn chỉnh mục tiêu bài học đưa ra, ở mỗi bài giáo viên phải hướng dẫn học sinh chuẩn bị chung cho tổ, lớp mà chủ yếu là những dạng như:
- Thiết kế hoặc mô tả thí nghiệm trên vật thật và giấy.
- Kẻ bảng so sánh, hoặc bảng liệt kê.
- Mô hình cần phải vẽ trước.
- Tìm những câu hỏi không có trong bài, làm tường trình thí nghiệm.
Trên đây là phần giới thiệu về chuẩn bị cho tiết dạy sinh học.
Nói chung: Phần chuẩn bị là phần rất quan trọng nó đặt nền móng vững chắc cho việc hoàn thành mục tiêu, song giáo viên phải biết khai thác và vận dụng nó một cách khoa học và phù hợp thì khi thực hiện trên lớp mới đem lại kết quả cao.
Nội dung ii : thực hiện trên lớp
 I/ những biện pháp sư phạm nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn sinh học ở trường trung học cơ sở.
1/ Những yêu cầu của việc sử dụng phương pháp dạy học sinh học trong việc phát huy tính tích cực của học sinh.
- Qua kinh nghiệm cho thấy phương pháp dạy hoc là một khoa học, đồng thời cũng là một nghệ thuật nếu không có phương pháp nào là vạn năng có thể thay thế các phương pháp khác. Nên người giáo viên kết hợp vận dụng các phương pháp dạy học đặc thù của sinh học là quan sát tìm tòi, phương pháp thí nghiệm với phương pháp dạy học khác có tác dụng kích thích năng lực tư duy tích cực, độc lập sáng tạo của học sinh, như các phương pháp đặt và giải quyết vấn đề, phương pháp kích não, phương pháp dạy học theo nhóm nhỏ, công tác độc lập, thì mới phát huy được tính tích cực của học sinh.
- Đặc trưng của bộ môn sinh học là học sinh có thể trực tiếp quan sát, sờ mó và thường xuyên tiếp xúc với đối tượng nghiên cứu; Nên người giáo viên phải là người hướng dẫn giúp học sinh sử dụng các phương tiện và thiết bị nghiên cứu, để thực hiện thí nghiệm đúng mục đích nghiên cứu. Mục đích làm cho học sinh đóng vai trò là người nghiên cứu, chủ động phát hiện và đi đến làm chủ kiến thức.
- Cấu trúc giờ học phải mềm dẻo, sinh động gây hứng thú, bất ngờ, hấp dẫn cho học sinh, bằng cách giáo viên phải phối hợp các phương pháp một cách khoa học.
- Giáo viên phải khai thác óc thông minh của từng đối tượng học sinh ở mức độ sáng tạo,và phát hiện kiến thức đề ra những câu hỏi và yêu cầu phù hợp với đối tượng học sinh khác nhau. Để giúp học sinh tư duy tái tạo trí tưởng tượng, khả năng phân tích so sánh, tăng trí nhớ hoàn thành mục tiêu.
2/ Sử dụng sách giáo khoa nhằm thực hiện phương pháp tích cực và phát triển tư duy, sáng tạo cho học sinh.
- Sách giáo khoa được coi là một pháp lệnh, là tài liệu viết cho học sinh, nó cũng là cơ sở để cho giáo viên chuẩn bị bài giảng, xác định hệ thống kiến thức cơ bản để dạy cho học sinh giúp cho sinh học bài và làm bài ở nhà.
- Trong soạn giáo án, sách giáo khoa là điểm tựa để giáo viên xác định kiến thức cơ bản. Vì vậy trước khi soạn giáo án người giáo viên cần nghiên cứu kỹ kênh chữ, kênh hình trong sách giáo khoa để xác định phương pháp dễ truyền thụ, và hướng dẫn học sinh hoàn thành mục tiêu bài học, tự tìm ra kiến thức cần học, cần nghiên cứuvà phát huy được tính tích cực của mình.
Trong giảng dạy ở trên lớp sách giáo khoa là cầu nối quan trọng giữa giáo viên với học sinh; học sinh vừa nghe giảng vừa quan sát kênh hình, nghiên cứu kênh chữ và tìm ra kiến thức cần đạt, lúc đó giáo viên chỉ nhận xét và giúp các em hoàn thiện.
- Ngoài ra sách giáo khoa còn giúp học sinh nghiên cứu và học tập ở nhà; ôn lại kiến thức đã học, nghiên cứu trước bài mới, làm những bài tập cuối mỗi bài, tìm hiểu thêm ở mục có thể em chưa biết. vì vậy giáo viên phải hướng dẫn và giao nhiệm vụ cụ thể cho các em.
3/ Sử dụng phương pháp trong giảng dạy học sinh học ở trên lớp là một điều rất khó áp dụng nên người giáo viên khai thác bài để đưa ra phương pháp tích cực. 
 Chẳng hạn phương pháp quan sát tìm tòi được vận dụng để dạy kiến thức về hình thái, cấu tạo ở các bài: 31, 32, 33, 34, 37, 38, 39 nên giáo viên phải tổ chức cho học sinh quan sát, mô tả đối tượng: tự thu thập số liệu, tư liệu theo yêu cầu của bài tập. Hướng dẫn sử lí tư liệu đã thu thập thực bằng các thao tác tư duy như phân tích, so sánh, khái quát hóa để tìm ra tính chất chung, riêng, bản chất đối tượng. Hoặc phương pháp thí nghiệm tìm tòi được vận dụng để dạy học tìm hiểu chức năng sinh lí cho phép khẳng định dự đoán nảy sinh lúc quan sát tìm hiểu hoạt động sống của các động vật trong những điều kiện khác nhau.
Ví dụ: Đặt thí nghiệm tìm hiểu vai trò của giun đất trong cải tạo đất trồng hay thí nghiệm cắt lần lượt từng loại vây để tìm hiểu tác dụng của mỗi loại vây (hoặc cố định các chủng loại vây).
Ngoài ra hầu hết các bài đều phải xây dựng hệ thống các câu hỏi nhằm phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh, nên người giáo viên cần chú ý các điểm sau:
- Câu hỏi phải vừa sức, đúng với đối tượng học sinh.
- Cần triệt để khai thác nội dung các loại câu hỏi có trong sách giáo khoa, kết hợp với câu hỏi sáng tạo trong soạn giảng của giáo viên.
- Câu hỏi phải đảm bảo tính khoa học rõ ràng.
Ví dụ: Loại câu hỏi nêu đầu giờ học :
Vào giờ học giáo viên có thể kiểm tra hoặc không kiểm tra bài cũ và nêu ngay câu hỏi định hướng nhận thức cho học sinh, đương nhiên khi đặt câu hỏi giáo viên không bắt học sinh trả lời ngay mà ghi vào góc bảng. Sau khi học sinh có đầy đủ hiểu biết quan trọng giờ học thì cuối giờ mới trả lời. Vì thế loại câu hỏi này tôi thấy nó xác định rõ nhiệm vụ nhận thức của học sinh trong học và hướng học sinh vào kiến thức trọng tâm của bài, và định ra hướng giải quyết.
II/ Những biện pháp áp dụng để thực hiện sáng kiến và hiệu quả sáng kiến trong dạy học.
Trong quá trình dạy học sinh lớp 7 tôi đã áp dụng dạy thử phương pháp nêu trên, đối với học sinh trung bình và so sánh với pương pháp cổ truyền, thấy đạt hiệu quả hơn hẳn, và thấy rằng dù phương pháp nào thì người giáo viên cũng phải tìm cách lôi cuốn học sinh tìm hiểu khoa học và yêu thích bộ môn, từ đó luôn đặt ra câu hỏi cần phải soạn, cần phải giảng như thế nào? để có hiệu quả. Từ suy nghĩ đó tôi đã cải tiến phương pháp soạn giảng của mình và đã lôi cuốn được học sinh, luôn có những giờ học sôi nổi và đạt kết quả cao nhất. Kết quả đó thể hiện ở bảng khảo sát chất lượng học kỳ một vừa qua: 
Loại điểm
Lớp
Đầu năm
Điểm yếu
Cuối năm Điểm yếu
Đầu năm Điểm TB
Cuối năm Điểm TB
Đầu năm Khá giỏi
Cuối năm Khá giỏi
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
7A
2
8,0
0
0
10
40,0
9
36,0
13
52,0
16
64,0
7B
1
3,9
0
0
19
73,0
12
46,2
6
23,1
14
53,8
Sau đây tôi xin giới thiệu một tiết soạn của tôi áp dụng phương pháp tính tích cực trong dạy học sinh học lớp 7 mới mà bản thân tôi thấy đã sử dụng phương pháp đó triệt để nhất.
Tiết 31
Bài 31: cá chép
A/ Mục tiêu:
1/ Kiến thức: 
Hiểu đuợc các đặc điểm sống của cá chép, giải thích được các đặc điểm cấu tạo ngoài của cá thích nghi với đời sống ở nước.
Chức năng các loại vây của cá chép.
2/ Kỹ năng:
Rèn kỹ năng quan sát mẫu vật và tranh, kỹ năng hoạt động nhóm. 
3/ Thái độ:
Giáo dục ý thức học tập yêu thích bộ môn.
B/ Chuẩn bị:
1/. Giáo viên: Tranh cấu tạo ngoài của cá chép 1 con, cá chép thả trong bình thủy tinh.
2/. Học sinh: Mỗi học sinh kẻ sẵn bảng 1 vào vở bài tập.
C/ Hoạt động dạy học:
 I/ ổn định tổ chức: kiểm tra sĩ số.
II/ Kiểm tra bài cũ:
? Em hãy kể tên các ngành động vật đã học, các ngành này có những đặc điểm gì ?
Trả lời: ngành động vật