Đề tài Nhận biết các chất môn hóa học ở trường THCS

lớp 8, 9 hiện hành
2. Thiết kế bài dạy Hoá học 8 và Hoá học 9 – Cao Cự Giác
3. Chuyên đề bồi dưỡng thường xuyên chu kỳ III môn Hoá học
4.Thực nghiệm sư phạm về mol giải toán hoá học ở THCS – Tạp chí nghiên cứu Giáo dục.
5.Tuyển tập hóa học căn bản 8, 9- Huỳnh Bé.
6. Câu hỏi trắc nghiệm và bài tập hoá học lớp 8, 9 – Ngô Ngọc An
7. Bài tập hoá học nâng cao lớp 8, 9 – Nguyễn Xuân Trường
B : Nội dung đề tài
phương pháp giảng dạy bài tập nhận biết các chất
 Dạng bài tập nhận biết chất nằm ở chương trình Hoá học lớp 8, lớp 9.
1. Dạng bài tập trắc nghiệm khỏch quan : 
Hỡnh thức được sử dụng phổ biến nhất là chon phương ỏn đỳng , sai từ cỏc phương ỏn đó cho của đề bài . Dạng này lại cú 2 kiểu :
- Kiểu 1 : Khoanh trũn vào chữ cỏi đầu cõu của cõu trả lời đỳng nhất 
Vớ dụ 1: Cú 3 lọ đựng 3 dung dịch HCl , H2SO4 và Na2SO4 , cú thể nhận biết dung dịch trong mỗi lọ bằng cỏch nào sau đõy : 
Dựng quỡ tớm .
Dựng dung dịch AgNO3 .
Dựng dung dịch BaCl2 
Dựng quỡ tớm và dung dịch BaCl2 .
Vớ dụ 2 : Dựng thuốc thử nào sau đõy để nhận biết cỏc chất chứa trong cỏc ống nghiệm bị mất nhón sau : NaOH , NaCl , H2SO4 và NaNO3
Dựng quỡ tớm và dung dịch BaCl2 .
Dựng dung dịch phenolphtalein và dung dịch AgNO3 
Dựng quỡ tớm và dung dịch AgNO3
Vớ dụ 3 : Nhận biết cỏc chất chứa trong cỏc lọ mất nhón sau bằng phương phỏp húa học nào : MgCl2 , BaCl2 , K2CO3 và H2SO4
Dựng quỡ tớm và dung dịch HCl .
Dựng dung dịch phenolphtalein và dung dịch AgNO3 
Lập bảng và cho cỏc chất phản ứng với nhau .
- Kiểu 2: Điền chữ Đ (đỳng) hoặc S (sai) vào ụ trống ở sau mỗi cõu mà em cho là đỳng 
Vớ dụ : Dung dịch NaOH cú thể dựng để phõn biệt hai muối cú trong mỗi cặp dung dịch sau : 
FeSO4 và Fe2(SO4)3 
Na2SO4 và CuSO4 .
NaCl và CaCl2 
2.Dạng bài tập tự luận :
Bài tập nhận biết cỏc chất ra theo kiểu tự luận thường được tập trung vào 2 dạng chớnh sau đõy : 
a. Dạng bài tập khụng hạn chế thuốc thử hoặc phương phỏp sử dụng :
 Học sinh được quyền sử dụng bất kỡ phương phỏp nào và bao nhiờu loại thuốc thử cũng được , miễn là giải quyết được vấn đề mà đề bài yờu cầu .
Vớ dụ 1 : Hóy nhận biết 5 lọ mất nhón đựng 5 dung dịch sau : NaCl , NaOH , Na2CO3 , Na2SO4 , NaNO3 ( lớp 9 )
Vớ dụ 2: Hóy nhận biết 3 lọ mất nhón đựng 3 chất khớ sau : CH4 , C2H4 , CO2 (bài tập dành cho HS trung bỡnh lớp 9 ) .
Vớ dụ 3 : Hóy nhận biết 5 lọ mất nhón đựng 5 chất khớ sau : CH4 , C2H4 , CO2 , H2 và C2H2 (bài tập dành cho HS khỏ giỏi lớp 9 ) .
Vớ dụ 4 : Cú 3 chất rắn màu trắng đựng trong 3 lọ mất nhón riờng biệt là NaCl , 
Na2CO3 , và hỗn hợp NaCl với Na2CO3.
b Dạng bài tập hạn chế thuốc thử hoặc phương phỏp sử dụng :
- Đõy là dạng bài tập yờu cầu HS phải giải quyết vấn đề của bài tập theo một điều kiện nhất định .
Vớ dụ 1 : Dựa vào tớnh chất vật lớ , hóy nhận biết 3 lọ mất nhón đựng 3 chất bột sau : bột sắt , bột lưu huỳnh , bột than (lớp 8)
Vớ dụ 2 : Dựa vào tớnh chất vật lớ , nhận biết 3 lọ mất nhón đựng 3 chất khớ sau : khớ Clo , khớ cacbonddioxxit và khớ hiđrosunfua (lớp 9)
Vớ dụ 3 : Chỉ dựng thờm quỡ tớm , hóy nhận biết 4 dung dịch đựng trong cỏc lọ mất nhón sau : NaOH , Ba(OH)2 , KCl và K2SO4 (lớp 9) . 
Vớ dụ 4 : Chỉ dựng thờm một chất thử duy nhất (tự chọn) hóy nhận biết 4 dung dịch đựng trong cỏc lọ mất nhón sau : Na2CO3 , Na2SO4 , H2SO4 và BaCl2 . 
Vớ dụ 5 : Khụng dựng thờm thuốc thử nào khỏc hóy nhận biết cỏc lọ mất nhón đựng cỏc dung dịch sau : HCl , NaCl , Na2CO3 và MgCl2 .
Vớ dụ 6 : Khụng dựng thờm thuốc thử nào khỏc hóy nhận biết cỏc lọ mất nhón đựng cỏc dung dịch sau : HCl , NaCl , NaOH và phenol phtalein . (bài tập dành cho HS khỏ giỏi lớp 9) .
Vớ dụ 7: Chỉ dựng thờm dung dịch HCl , hóy nờu cỏch nhận ra từng chất rắn sau đựng trong cỏc lọ mất nhón sau : Na2CO3 , NaCl , BaSO4 và CaCO3 . (bài tập dành cho HS khỏ giỏi lớp 9) .
* Ngoài cỏc vớ dụ trờn đõy , dạng bài tập định tớnh nhận biết cỏc chất cũn ở mức độ khú hơn dành cho HS khỏ giỏi . Đú là dạng bài nhận biết sự cú mặt của cỏc chất cú trong hỗn hợp .
Vớ dụ 1 : Cú một hỗn hợp gồm 3 khớ Cl2 , CO, CO2 . Bằng phương phỏp húa học hóy chứng minh sự cú mặt của 3 chất khớ trờn trong hỗn hợp .
Vớ dụ 2: Cú một hỗn hợp gồm 3 axit HCl , HNO3 , H2SO4 . Hóy chứng minh sự cú mặt của 3 axit trờn cú trong hỗn hợp . 
Phương phỏp chung :
Với loại bài tập phõn biệt và nhận biết cỏc chất ta sử dụng phương phỏp chung là dựng cỏc phản ứng đặc trưng của cỏc chất để nhận ra chỳng . cụ thể là những phản ứng gõy ra cỏc hiện tương mà ta thấy được như kết tủa đặc trưng , màu đặc trưng , khớ sinh ra cú mựi đặc trưng .
Vớ dụ : - Cu(OH)2 : kết tủa xanh lam 
NH3 : mựi khai .
H2S : mựi trứng thối .
Clo : màu vàng lục .
NO2 : màu nõu , mựi hắc .
- Sử dụng cỏc bảng nhận biết mà tụi sẽ trỡnh bày ở phần phụ lục để làm cỏc dạng bài tập nhận biết thường gặp như nhận biết riờng rẽ từng chất va nhận biết hỗn hợp ; nhõn biết với số húa chất làm thuốc thử hạn chế , nhận biết cỏc chất mà khụng được dựng thờm thuốc thử bờn ngoài 
- Với dạng bài tập hạn chế thuốc thử phải tuõn theo nguyờn tắc : dựng thuốc thử mà đề bài đó choddeer nhận biết ớt nhất một trong cỏc chất cần nhận biết . Sau đú dựng húa chất vừa mới nhận biết được để nhõn biết ớt nhất một trong cỏc chất cũn lại 
Vớ dụ : Chỉ được dựng thờm một chất thử là kim loại , hóy nhận biết 4 lọ mất nhón chứa 4 dung dịch : Na2SO4 , HCl , Na2CO3 và Ba(NO3)2
- Học sinh cú thể sử dụng sắt để nhận biết HCl (cú bọt khớ thoỏt ra) , sau đú dựng HCl nhận biết Na2CO3 ( cú bọt khớ thoỏt ra) , rồi dựng Na2CO3 nhận biết Ba(NO3)2 ( cú kết tủa trắng) , chất cũn lại là Na2SO4
- Với dạng bài tập khụng dựng bất kỡ thuốc thử nào ta phải lập bảng để nhận biết .
Vớ dụ : Khụng dựng húa chất nào khỏc , hóy nhận biết 3 lọ mất nhón chứa riờng biệt 3 dung dịch : HCl , Na2CO3 và BaCl2
Học sinh cú thể kẻ bảng sau : 
 HCl
Na2CO3
BaCl2
HCl
-
 #
-
Na2CO3
#
-
$
BaCl2
-
$
-
- Dựa vào kết quả của bảng ta cú thể nhận biết HCl (1 dấu hiệu sủi bọt khớ ) Na2CO3(1 dấu hiệu sủi bọt khớ và một dấu hiệu kết tủa) và BaCl2 (1 dấu hiệu kết tủa)
 ** Cỏc hỡnh thức thực hiện yờu cầu của bài tập định tớnh "Nhận biết cỏc chất ":
Trỡnh bày yờu cầu của bài tập bằng lớ thuyết : Cú thể cho HS làm bài bằng cỏch :
- Trả lời miệng : Khi cú ớt thời gian trong quỏ trỡnh kiểm tra hoặc trước khi thực hành cần ụn lại kiến thức cũ 
 Vớ dụ : Trước khi tiến hành thực hành thớ nghiệm 3 của bài "Tớnh chất húa học của oxit và axit" (lớp 9) : Cú 3 lọ khụng nhón , mỗi lọ đựng một trong 3 dung dịch Na2SO4 , H2SO4 loóng và HCl . Hóy tiến hành những thớ nghiệm nhận biết dung dịch cỏc chất đựng trong mỗi lọ .
 Giỏo viờn cú thể đặt cõu hỏi trước cho HS trả lời miệng : "Em hóy nờu cỏch nhận biết 3 dung dịch là Na2SO4 , H2SO4 loóng và HCl đựng trong 3 lọ mất nhón " để ụn lại kiến thức cho HS trước khi tiến hành thực hành .
Làm bằng giấy : Cho HS thực hiện yờu cầu của bài tập trờn giấy khi kiểm tra 15 phỳt , 45 phỳt hoặc thi học kỡ 
*** Thực hiện yờu cầu của bài tập bằng phương phỏp thực hành :
* Đõy là hỡnh thức kiểm tra mà người giỏo viờn phải chuẩn bị đầy đủ dụng cụ , húa chất và đũi hỏi phải cú nhiều thời gian . Bự lại với hỡnh thức kiểm tra này sẽ tạo cho HS niềm say mờ hứng thỳ học tập , tạo điều kiện cho cỏc em cú niềm tin vào khoa học .
 Lưu ý : Đụi lỳc trong thực tế giảng dạy lại xảy ra trường hợ thực hiện của yờu cầu bài tập lớ thuyết và kiểm chứng lại bằng phương phỏp thực hành . Lỳc đú , người giúa viờn phải định hướng cho HS cỏc trường hợp mà lớ thuyết đưa ra ( trỡnh bày nhiều ) mà trong quỏ trỡnh thực hành lại làm rất ngắn gọn )
Vớ Dụ : Bằng phương phỏp húa học và chỉ dựng thờm thuốc thử là quỡ tớm , hóy nhận biết cỏc dung dịch là Na2SO4 , K2CO3 , BaCl2 và HCl đựng trong cỏc lọ mất nhón .
- Khi cho quỡ tớm vào cú thể rơi vào trường hợ ngẫu nhiờn đó nhõn biết HCl (làm quỡ tớm húa đỏ) , K2CO3 (làm quỡ tớm húa xanh) mà khụng cần phải cho quỡ vào tất cả cỏc lọ .
**Hướng dẫn và trỡnh bày bài tập :
- Về mặt lớ thuyết cần hướng dẫn cho HS phõn loại cỏc chất cần nhận biết , xem thử những chất cần nhận biết đú thuộc loại chất nào ? bài tõp đó cho thuộc dạng bài tập nào ? Từ đú nhớ lại những phản ứng đặc trưng của từng loại chất . Từ những phản ứng dặc trưng đú nờn võn dụng và nhận biết loại chất nào trước . Ngườ thầy giỏo phải hướng dẫn cho HS con đường nhận biết ngắn nhất , đỳng đắn nhất để HS tự lập được sơ đồ nhận biết cỏc chất 
Vớ dụ : - Nhận biết 4 lọ mất nhón , mỗi lọ đựng một trong 4 dung dịch sau NaOH , Na2SO4 , H2SO4 loóng và HCl .
- Giỏo viờn cú thể đặt một số cõu hỏi sau :
- Hóy đọc tờn và phõn loại cỏc chất trờn ( thuộc loại chất vụ cơ nào đó học ) ?
- Những phản ứng đặc trưng nào để nhận biết dung dịch axit ?
-- Những phản ứng đặc trưng nào để nhận biết dung dịch bazơ ?
-- Dung dịch muối Na2SO4 cú làm đổi màu chất chỉ thị (quỡ tớm) hay khụng ?
* Sau đú học sinh lờn bảng trỡnh bày sơ đồ nhận biết của mỡnh . Giỏo viờn cho nhận xột bổ sung 
 NaOH , Na2SO4 , H2SO4 , HCl .
 + quỡ tớm 
Màu đỏ màu xanh
H2SO4 , HCl NaOH 
 Màu tớm 
 Na2SO4
 + dd BaCl2 
H2SO4 (cú kết tủa trắng) HCl (khụng cú kết tủa)
Học sinh trỡnh bày bài của mỡnh vào vở sao cho rừ ràng , mạch lạc , ngắn gọn mà đầy đủ , sao cho người đọc hiểu được cỏch làm của HS .
- Lấy mỗi lọ một ớt cho vào 4 ống nghiệm khỏc nhau .
-- Lần lượt cho quỡ tớm vào từng ống nghiệm . Ống nghiệm nào làm quỡ tớm húa xanh là dung dịch NaOH , ống nghiệm khụng làm đổi màu quỡ tớm là dung dịch Na2SO4, 2 ống nghiệm làm quỡ tớm húa đỏ là 2 dung dịch H2SO4 và HCl .
--- Nhỏ vài giọt BaCl2 vào 2 ống nghiệm đựng 2 axit H2SO4 và HCl . Ống nghiệm nào cú kết tủa trắng là H2SO4 . Chất cũn lại là HCl .
---- Phương trỡnh phản ứng : H2SO4 + BaCl2 " BaSO4 $ + 2HCl
***Phụ lục :
Một số thuốc thử dành cho cỏc hợp chất vụ cơ :
Bảng 1 : 
Một số thuốc thử thường dựng để nhận biết cỏc chất : 
Thuốc thử
Nhận biết chất
Hiện tượng
Nước
Hầu hết kim loại mạnh (K , Ca , Na , Ba)
Tan , cú khớ H2 thoỏt ra 
Hầu hết oxit của kim loại mạnh (K2O , Na2O , Cao , BaO )
Tan , tạo dung dịch làm hồng phenol phtalein
P2O5
Tan , tạo dung dịch làm đỏ quỡ tớm 
Quỡ t